Cilj ovog rada je da prikaže kompleksnost psihologije starenja i u odnosu na to ukaže na potrebe i dalje djelovanje. Starenje kao proces koji traje tokom cijelog života treba posmatrati kroz više dimenzija, uz uključivanje konteksta u okviru kojeg se proces odvija. Biološka, socijalna i psihološka dimenzija već ukazuju na značajne teme za rad sa starijima.

U svijetlu biološke dimenzije psiholozi i drugi stručni radnici koji pružaju podršku starijima treba da razmišljaju o sledećim temama: bolest, gubitak funkcionalne sposobnosti, gubitak kontrole, zavisnost od drugih, bespomoćnost, prihvatanje svih unutrašnjih i spoljašnjih promjena. Što duže ljudi žive postoji veća vjerovatnoća da će oboljeti od neke teške bolesti. U Crnoj Gori, najveći dio podrške, brige i njege oboljelim starijim osobama pružaju njihovi članovi porodice. 

Psihološka dimenzija implicira da je starost vrijeme sumiranja ostvarenih uspjeha tj. neuspjeha, te da emocije i stav tj. reakcija na starenje može biti različita. Od ostvarenih, zadovoljnih, mudrih, ljubaznih starijih do onih koji su neraspoloženi, nezadovoljni, osjećaju krivicu, promašenost života itd. Kod psihološke dimenzije vodi se računa o dvije jako važne teme koje su usko povezane i odnose se na gubitak bliskih ljudi, kao i na pojavu straha od sopstvene bolesti i smrti. 

U odnosu na socijalnu dimenziju u radu sa starijima važno je obraditi sledeće teme: penzionisanje, slobodno vrijeme, struktura, snaga i funkcija socijalne mreže, gubitak značajnih uloga, prihvatanje promjena, usamljenost itd. Za ovu dimenziju važna su dva konteksta, profesionalni i učešće u zajednici. Potrebno je da postoje udruženja i okupljanja starijih kao i njihovo zajedničko kvalitetno osmišljeno vrijeme tokom kojeg će biti okupirani. U Crnoj Gori ima dosta prostora za uvođenje inovativnih usluga podrške u zajednici koje bi omogućile povezivanje generacija, samim tim promovisale međugeneracijsku solidarnost i saradnju.

 

Sadržaj:

Demografski trendovi u svijetu. 1

Demografski trendovi u Crnoj Gori 2

Starost, starenje i starije osobe. 2

Teorije starenja. 5

Psihologija starenja. 9

Razvoj ličnosti i reakcije na starenje. 14

Odnos društva prema starijima. 15

Percepcija uspješnog starenja i zadovoljstvo životom starijih. 17

Zaključak. 18

Literatura. 20

 

Demografski trendovi u svijetu

Broj starijih osoba širom svijeta ubrzano raste. U prilog tome govori i izvještaj Ujedinjenih nacija za 2020. godinu u kojem se procjenjuje da je broj starijih osoba koje imaju 65 ili više godina 727 miliona. Predviđa se da će se ovaj broj udvostručiti do 2050. godine i dostići cifru od preko 1,5 milijardi ljudi. To bi značilo da će udio starijih u ukupnoj svjetskoj populaciji do 2050. godine biti oko 16%. Ukoliko se predviđanja obistine, sredinom vijeka, svaka šesta osoba na svijetu će imati 65 ili više godina. (Ujedinjene nacije, 2020)

Kada govorimo o odnosu starijih i mlađih zanimljiv podatak je da je broj osoba starijih od 60 godina 2000. godine premašio broj djece od 5 godina, a na osnovu istih predviđanja do 2050. godine broj starijih od 60 biće veći od broja djece od 15 godina. (Todorović , Vračević, Janković, 2015)

Poseban aspekt demografskog starenja predstavlja starenje u okviru same populacije starijih. Broj “starijih starijih”, onih preko 80 godina, takođe raste, a očekuje se da će se do 2050. godine broj “starijih starijih” uvećati četiri puta i iznosiće 395 miliona. (Todorović i saradnici, 2015)

Todorović i saradnici (2015) u priručniku „Uvod u starenje i ljudska prava starijih“ naglašavaju da je „feminizacija starenja“ značajna karakteristika demografskog starenja. „Žene čine većinu starije populacije i češće od muškaraca dožive duboku starost. Većina starijih muškaraca je u braku. Starije žene češće žive same i u lošijim ekonomskim uslovima, imaju manje penzije, jer su u većini slučajeva imale lošije ugovore o radu, radile manje plaćene poslove ili nisu radile, pa su nasledile porodičnu, odnosno suprugovu penziju. Kontinuirana diskriminacija i nasilje nad ženama tokom braka nastavlja se i u starosti. Negativni stereotipi i ukorenjenost diskriminacije prema starijim ženama još uvek su prisutni u mnogim kulturama.“ (Todorović i saradnici, 2015) U izvještaju Ujedinjenih nacija za 2020. godinu navodi se da žene čine 55% ukupne populacije starijih. Taj procenat se povećava u populaciji starijih 80+ i iznosi čak 62%.

Simić i saradnici (2007) u svom radu „Starenje i psihološke promene“ navode da je starenje stanovništva socijalno-demografski proces koji karakteriše sve zemlje svijeta. U istom radu izdvajaju se uzroci ovog procesa među kojima su: opadanje smrtnosti i porast srednjeg trajanja života, opadanje fertiliteta ženskog stanovništva i migraciona kretanja. Povećani standard života, napredak medicine i poboljšanje socijalnih uslova se takođe navode kao činioci koji su doprinijeli povećanju populacije starijeg stanovništva.

Produženo trajanje života, koje se smatra najvećim dostignućem ljudskog razvoja, sa druge strane ne garantuje kvalitet života. Zbog toga će povećan broj starijih u ukupnoj populaciji pred sve države i društvo u cjelini staviti brojne izazove, ali i imati socio-ekonomske implikacije.

Promjena porodične strukture, urbanizacija i migracije ostavili su mnoge starije ljude bez tradicionalne porodične podrške, posebno one u ruralnim oblastima. Rizik od diskriminacije i kršenja ljudskih prava dodatno čine socijalna izolacija, problemi sa fizičkim i mentalnim zdravljem, stereotipi i predrasude u odnosu na starije. (Todorović i saradnici, 2015)

Demografski trendovi u Crnoj Gori

Da i Crna Gora spada u red zemalja koje ubrzano stare pokazuje i udio starijih u ukupnoj populaciji, odnosno učešće broja osoba starijih od 65 godina u ukupnom stanovništvu. Na osnovu podataka o broju i polnoj strukturi stanovništva objavljenih od strane MONSTAT-a na osnovu popisa sprovedenog 2011. godine, broj starijih koji imaju 65 ili više godina je ukupno 79 337 što čini 12,8% ukupne populacije. Od toga broj žena je 45 672 što je 57,6% populacije starijih.

Ako bi se poredili rezultati tri popisa rađena u Crnoj Gori i uzeo procenat starijih koji imaju 60 ili više godina može se vidjeti da se njihov broj od 1991. godine kada je iznosio 8,3%, u 2003. godini povećao na 11,96%, da bi u 2011. godini dostigao 18,3%. (Vučinić, 2017)

Važno je osvrnuti se i na regionalne aspekte starenja u Crnoj Gori. Udio starijih od 60 godina je rastao u sva tri regiona, ali je najveće povećanje zabilježeno u sjevernom regionu. Tamo je udio starijih od 60 godina porastao sa 12,72% u 1991. na 19,02% u 2011. godini. Ono što problem čini složenijim je smanjenje učešča starosnih grupa do 19 i od 20 do 39 godina u sjevernom regionu. Trend pada učešća osoba mlađih od 20 godina prisutan je i u ostala dva regiona. U posljednjoj deceniji u središnjem regionu je, prije svega zbog migracija sa sjevera zemlje, zabilježen rast učešća populacije starosti 20 do 39 godina u ukupnom stanovništvu tog regiona, a u primorskom regionu je udio stanovnika starosti 40-59 godina konstantno rastao u posljednje dvije decenije. (Vučinić, 2017)

Starost, starenje i starije osobe

Todorović i saradnici (2015) navode tri grupe definicija koje određuju ko su starije osobe. Na osnovu ove klasifikacije prvoj grupi definicija pripadaju hronološke koje starost definišu godinama i po njima starost počinje u 60 ili 65 godini. Ova kategorija stanovništva prepoznaje se kao “starija odrasla osoba” ili “stariji građani”. Termin „starija osoba“ se unazad nekoliko godina koristi i u zvaničnoj dokumentaciji koja definiše oblast socijalne zaštite starijih u Crnoj Gori. U Strategiji razvoja sistema socijalne zaštite starijih za period 2018-2022. godine se koristi termin „stariji“ umjesto termina „stara lica“ koji se koristi u Zakonu o socijalnoj i dječjoj zaštiti, jer je termin „stariji“ u skladu sa savremenom terminologijom u oblasti socijalne zaštite, Madridskim međunarodnim planom akcije o starenju i Političkom deklaracijom o starenju. Preporuka je da se za ovu društevnu grupaciju odnosno njene pripadnike izbjegava termin “star” zbog konotacije da upućuje na diskriminaciju po osnovu životne dobi.

Sa stanovišta hronološke definicije, starenje podrazumijeva promjenu uloge osobe u društvu, prije svega uloge koja se odnosi na rad i zapošljavanje. (Todorović i saradnici, 2015) U zavisnosti od toga koja je starosna granica za odlazak u penziju zemlje se odlučuju o godinama koje predstavljaju granicu za pripadnost kategoriji starijih. U Crnoj Gori prihvaćena je granica od 65 i više godina (zaključak se izvodi na osnovu pregleda dokumentacija nadležnih institucija i organizacija koje se bave ovom tematikom).

Fiziološke definicije polaze od fiziološkog procesa starenja i po njima starost je povezana sa hronološkom starošću. Međutim, fiziološka starost ne mora nužno da prati hronološku i prije svega se odnosi na gubitak funkcionalnih sposobnosti osobe i postepeno smanjenje koštane gustine, tonusa i promjene u percepciji. (Todorović i saradnici, 2015)

Socijalne definicije odnose se na stavove i način ponašanja koji je prikladan i karakterističan za određene godine života. Ovdje se prvenstveno radi o kulturno-istorijskom pristupu starenju. (Todorović i saradnici, 2015)

Konstantno povećanje broja starijih odrazilo se i na polje nauke. Iako se do relativno skoro najveća pažnja posvećivala djeci, kako teorijski tako i istraživački, poslednjih decenija interesovanje za socijalne, zdravstvene i sve druge probleme starijih osoba je u sve većem fokusu brojnih stručnjaka širom svijeta. Dvije bazične naučne discipline koje se bave starenjem i starijim osobama su gerontologija i gerijatrija. Sama riječ geron, gerontos je grčkog porijekla i označava osobu koja je bila doživotno izabrani savjetnik vladara u staroj Grčkoj. Obzirom da se radilo o starijoj osobi, značaj riječi je izveden te se istom riječju označava i osoba starije životne dobi. (Simić i saradnici, 2007)

Gerontologija je nauka o starosti i starenju i kao interdisiciplinarna nauka proučava biološke, psihičke i socijalne promjene u procesu starenja i starosti. Ona je nauka o manifestacijama, pojavama starenja i morfološkim, psihološkim i socijalnim aspektima treće dobi. Gerontologija nastoji da odgovori na dva pitanja: kako doživjeti starost i šta učiniti da starost bude kvalitetan, integralni dio sveukupnog života pojedinca. Obuhvata sve aspekte starenja kao procesa, starosti kao stanja, starijih lica i proučava značaj i uticaj svih fenomena vezanih za pojedince, porodicu i društvenu zajednicu. Gerontologija je multidisciplinarna nauka i njome se bave mnoge naučne i stručne oblasti. (“Gerontologija i gerijatrija”, 2016)

Gerijatrija je nauka o medicinskim karakteristikama i značaju starenja i starosti, i kao takva predstavlja dio gerontologije i medicine. Gerijatrija uči da je čovjek skup onoga što je donio na svijet, uticaja okoline i svega onoga što mu se u životu dešavalo. Ovakav pristup će se nešto kasnije definisati kao pristup “životnog toka”. Gerijatrija je takođe multidisciplinarna nauka koja obuhvata medicinska znanja iz oblasti prevencije, dijagnostike, terapije i rehabilitacije. (“Gerontologija i gerijatrija”, 2016)

U razvoju gerijatrije kroz stari i srednji vijek, pa i danas u pojedinim sredinama preovladavalo je mišljenje da starost sama po sebi predstavlja bolesno stanje i da ljekarska intervencija nema svrhe jer su bolesti starijih progresivne i iverzibilne. Razvoj čovjeka, kako psihički tako i fizički, kreće se uzlaznom i silaznom putanjom. Uzlazna putanja odnosi se na period razvoja i sazrijevanja, dok je silazna putanja karakteristična za treće doba, mada nije precizno definisan njen početak. Bez obzira na činjenice i osjetljivost sistema organa na protok vremena starija populacija je izuzetno heterogena grupa ljudi koja obuhvata ljude sa očuvanim kapacitetima, kao i one koji zavise od tuđe podrške u obavljanju svakodnevnih aktivnosti. (Simić i saradnici, 2007)

U literaturi se navode dvije podjele starenja. Jedna podjela se odnosi na primarno i sekundarno starenje pri čemu se primarno ponekad poistovjećuje sa fiziološkim starenjem, a odnosi se na normalne, fiziološke procese koji su posledica sazrijevanja i protoka vremena (npr. menopauza kod žena). Sa druge strane sekundarno starenje odnosi se na patološke promjene koje su posledica spoljašnjih faktora, a uključuju bolest, sredinske faktore (npr. uticaj buke na slabljenje sluha) i ponašanje individue. (“Gerontologija i gerijatrija”, 2016) Pečjak (2001) navodi da neki gerontolozi spominju pojam tercijalnog starenja koje podrazumijeva kratki period od nekoliko nedelja ili mjeseci pred smrt kad životne funkcije naglo slabe. Kod ove podjele važno je istaći da se tercijalno, ali ni sekundarno starenje, ne dešavaju svima i ne u istoj mjeri, posebno ne u slučaju iznenadne smrti.

Druga podjela obuhvata fiziološko i patološko starenje. Fiziološko starenje predstavlja postepeni proces koji se odvija paralelno u cijelom organizmu, koji se ne može izbjeći, niti zaustaviti. Patološko starenje se javlja prijevremeno, odvija se brže, intenzivnije na nekim, a sporije na nekim drugim sistemima i organima u organizmu. Patološko starenje je takođe neizvjesnije i bolnije. (“Gerontologija i gerijatrija”, 2016)

Teorije starenja

Brković (2011) navodi dvije vrste teorija starenja: biološke i socijalno-psihološke. Biološke teorije starenja taj proces tumače biološkim promjenama koje utiču na smanjenje tjelesne kompetentnosti. Samo neke od bioloških teorija su: teorija korišćenja i istrošenosti; teorija nasleđa, teorija starenja ćelija; teorija programiranog starenja; teorija prostih radikala; teorija postepenog skraćivanja tjelomjera; teorija propadanja DNK; teorija smanjenja imuniteta organizma ili greške u djelovanju sistema imuniteta. Brković (2011) dalje zaključuje da se biološka tumačenja starosnih promjena međusobno dopunjavaju i da  najverovatnije genetski činioci "obećavaju" optimalni životni vijek, a individualne razlike u sredini i načinu života utiču u kojoj mjeri će se pojedinci približiti tome.

Kada su u pitanju socijalno-psihološke teorije starenja one objašnjavaju starosne promjene sa učestalošću i kvalitetom socijalnih aktivnosti. Ranije teorije, iz šezdesetih godina dvadesetog vijeka, dosta jednostavno posmatraju promjene u starosti. Neke od njih govore o prekidanju socijalnog uključivanja koje se dešava dobrovoljno u cilju smanjenja stresa. Teorija aktivnosti govori o gubitku određenih uloga u starosti. Teorije nastale u poslednje dvije decenije kompleksije shvataju proces starenja i naglašavaju značaj individualnih razlika u socijalnim aktivnostima starijih osoba. Npr. teorija emocionalno-socijalnog biranja govori o “izbirljivosti” starijih i ostvarivanju komunkacije radi ličnog interesa kao što je dobijanje informacija, očuvanje pojma o sebi itd. Teorija socijalnih odnosa podrazumijeva koncentrične krugove socijalnih odnosa sa različitim stepenom intimnosti, pa su tako u unutrašnjem krugu djeca, partner i unučad. Unutar ovih krugova starija osoba dobija pomoć, zadovoljstvo i oslonac. Teorija kontinuiteta odnosi se na značaj povezanosti prošlosti i sadašnjosti, dok teorija životnog stila ličnosti objašnjava da starija osoba bira aktivnost u skladu sa karakteristikama ličnosti koje određuju njen način starenja. (Brković, 2011)

Do nedavno starenje se posmatralo kao završna faza života. Većina razvojnih modela je proučavala razvoj u različitim dimenzijama, od rođenja do zrelog doba, za kada se pretpostavlja da kapaciteti dostižu maksimum, nakon čega opadaju. Nedavno je predstavljeno nekoliko važnih promjena u ovom konceptualnom modelu, a o starenju se sada sve više govori kroz pristup “životnog toka”. Ovaj pristup je opšte prihvaćen i uči nas da je starenje sastavni dio života koji se dešava čak od momenta začeća pa sve do smrti. Kakva će biti starost čovjeka zavisi od svih prethodnih životnih faza i odluka koje je on donosio ili uticaja pod kojima je bio. Isti model sagledava starenje kao dinamičan proces koji se odigrava u nekoliko dimenzija: biološka, socijalna, zdravstvena i psihološka. Ove dimenzije se dalje ukrštaju u okviru tri konteksta: profesionalni život, porodični život i učešće u zajednici. Analizom interakcije navedenih dimenzija, u okviru tri konteksta, potvrđuje se da stariji predstavljaju heterogenu grupu ljudi, ali i dodaje da je starenje balans gubitaka i dobitaka. (Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca, 2015)

Biološko starenje se odnosi na činjenicu da svi ljudi stare i da je neminovno da su neki dijelovi tijela osjetljiviji na starenje od ostalih. Jedan od njih je svakako nervni sistem, pa su poteškoće u memoriji, pažnji i koncentraciji očekivane i tokom normalnog procesa starenja. Osjetljivost nervnog sistema dalje može dovesti do opadanja sposobnost učenja što ne znači da starije osobe ne mogu da nauče nešto novo već da im je potrebno više vremena. Važno je znati da se ove pojave mogu ublažiti adekvatnom mentalnom stimulacijom tj. primjenom koncepta cjeloživotnog učenja. Pored nervnog sistema i kardiovaskularni je osjetljiv na protok godina pa su tako moždani i srčani udar, kao i povećan krvni pritisak češća pojava u populaciji starijih. Rizik od navedenog se takođe može umanjiti uz zdrave stilove života. Sistemi percepcije, prvenstveno sluh i vid, mogu opadati tokom godina. Posledice oštećenja vida i sluha mogu biti dramatične jer narušavaju socijalno uključivanje i mogu dovesti do izolacije. U nekim situacijama to se može pogrešno protumačiti kao kognitivni deficit ili simptom depresije. Kao i za ostale sisteme i ovdje važi pravilo da se uz pomagala efekat ovih promjena može ublažiti. (Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca, 2015)

Socijalno starenje pravi osvrt na jasno ustanovljene uloge tokom različitih perioda života. Mladost se npr. smatra periodom učenja radi sticanja znanja i vještina potrebnih za buduću profesiju i početak rada. Srednje doba predviđeno je za rad, produktivnost i stvaranje uslova za siguran život. Starost je predviđena za penzionisanje tj. prestanak rada što čovjeku daje mogućnost da radi neke stvari za koje ranije nije imao vremena, da bude više posvećen porodici i prijateljima, društvenim aktivnostima. Međutim, činjenica je da je dosta ljudi penziju doživljava kao socijalnu smrt, kao prekid svakodnevnog kontakta sa kolegama, drugim ljudima, zbog čega se mogu osjećati beskorisno i neproduktivno. Veliki broj stručnjaka smatra da je za odlazak u penziju, posebno u okolnostima produžetka životnog vijeka, potrebno raditi adekvatnu pripremu koja bi podrazumijevala sagledavanje starijih kao resursa koji može da doprinosi zajednici, ali i proces cjeloživotnog učenja. Pored toga, tokom srednje dobi radni život bi trebalo da bude izbalansiran sa slobodnim vremenom. Ulaganje u slobodno vrijeme znači ulaganje u održavanje odnosa sa dragim ljudima ili obavljanje nekih aktivnosti (hobi) čime se stiče osjećaj vrijednosti, pripadnosti i sprečava pojava potpune zavisnosti od radnog života što kasnije može dovesti do problema. (Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca, 2015)

U svakom slučaju, odlazak u penziju značajno utiče kako na psihološko stanje tako i na socijalni status starije osobe. Zapravo nemoguće je govoriti o bilo kojoj promjeni kao o pojedinačnoj, koja nije povezana sa drugim promjenama unutar organizama, ali i životom starije osobe. To znači da prilikom definisanja psihološkog i kognitivnog starenja treba sagledati i sve ostale promjene i to kako one utiču na misli, osjećanja i ponašanje starijih. Starost može sa sobom donijeti osjećaj ispunjenosti i ostvarenosti, ali u nekim slučajevima i osjećaj neostvarenosti ili očaja. Neke starije osobe, zato što nemaju posao, osjećaju da više nemaju vrijednost u društvu ili da su beskorisne. (Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca, 2015)

Starenje je odraz karaktera osobe kao i događaja koje osoba iskusi tokom života. Ti događaji često budu normalni, tj. oni koje iskusi većina ljudi tokom života, ali mogu biti i individualni. Događaji koji su važni za period treće dobi i koji mogu izazvati veći psihološki stres, ozbiljan emotivni bol i promjenu u načinu života su smrt bračnog partnera, sopstvena bolest i gubitak kontrole. Negativan uticaj navedenih događaja za ishod može imati izolaciju, ali i depresiju kod starijih. Depresija kod starijih osoba često ostane nezapažena, pa treba imati u vidu da apatija, nedostatak interesovanja, negativne misli itd. nisu specifične reakcije usled starenja već ih treba posmatrati u individualnom kontekstu. (Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca, 2015) Promjene koje se dešavaju u životu starijih osoba mogu povećati rizik za depresiju ili pogoršati već postojeći depresivni poremećaj. Neki od događaja koji doprinose razvoju depresije mogu biti preseljenje, penzionisanje, hronična bolest ili bol, odlazak djece, smrt bliske osobe ili supružnika i gubitak samostalnosti. Neki autori među rizicima za depresiju u starijoj životnoj dobi ističu takođe ženski pol, narušeno zdravlje, gubitak samostalnosti i nepostojanje adekvatne podrške i pomoći od strane bliskih ljudi ili sistema. Pored depresije i anksioznost spada u jedan od najčešćih mentalnih problema starijih, a njena pojava je češća kod starijih u odnosu na mlađe. Ona je kod starijih povezana sa ograničenom fizičkom aktivnošću i funkcionalnim statusom, lošijom samopercepcijom zdravstvenoga statusa, slabijim zadovoljstvom i kvalitetom života, kao i povećanom usamljenošću. (Klarin i Telebar, 2019)

Opšte je poznato da starenje donosi promjene u većini funkcija, naročito memoriji što može dovesti do demencije. Demencija je progresivna i oštećuje kognitivne funkcije kao što su pamćenje i govor i može ostaviti posledice na obavljanje svakodnevnih životnih aktivnosti. Ostala kognitivna oštećenja kao npr. ona prouzrokovana zanemarivanjem, opštim gubitkom pamćenja, konfuzijom, Alchajmerovom bolešću, takođe mogu imati uticaja na psihičko stanje osobe, ali i zavisnost osobe od podrške drugih. Ove promjene nisu identične kod svih starijih lica, pa je pogrešna generalizacija koja se često čuje, a to je da su stariji ljudi senilni. (Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca, 2015)

Psihosocijalna teorija E. Eriksona

Najznačajniji preteča savremenih teorija životnog vijeka je teorija psihosocijalnog razvoja Erika Eriksona iz 1965. godine. Erikson je proširio Frojdovu teoriju psihoseksualnog razvoja na čitav životni vijek i uključio, kao bitan faktor razvoja, socijalnu sredinu. Što je osoba starija to je socijalna okolina šira od roditelja u početku, preko šire porodice, vršnjaka, prijatelja, kolega do društva generalno. Psihički razvoj se, po Eriksonu, odvija kroz osam faza. U svakoj razvojnoj fazi čovjek se suočava sa nekom psihosocijalnom krizom, odnosno izazovom ili prekretnicom. Ishod ove krize može biti pozitivan ili negativan, pa tako ako socijalna sredina razumije potrebe i težnje osobe i podržava njihovo ostvarenje, ishod krize će biti pozitivan, a ukoliko te podrške nema, ishod će biti negativan. Ishod krize takođe određuje osobine ličnosti i vrijednosti osobe, koje je prate kroz sve ostale razvojne faze. Što je više negativnih ishoda krize u prethodnim fazama, to je razvoj u budućim fazama teži. (“Gerontologija i gerijatrija”, 2016)

Osam faza razvoja od kojih se pet odnose na period djetinjstva i mladosti, a tri na period odrslog doba i starosti su sledeće:

1. Faza sticanja povjerenja/nepovjerenja obuhvata prvu godinu života;
2. Faza sticanja autonomije/stida i povlačenja, 2. i 3. godinu života;
3. Faza sticanja inicijative/krivice, 4. i 5. godina života;
4. Faza marljivosti, umješnosti/inferiornosti, od 6. do 11. godine života;
5. Faza identiteta/zbunjenosti, konfuzije uloga, od 12. do 20. godine života;
6. Faza intimnosti/izolacije, od 21. do 30-40. godine života;
7. Faza plodnosti (generativnosti)/stagnacije, od 30-40. do 65. godine života; i
8. Faza integriteta/očajanja, od 50+ godina života. (Brković, 2011)

Brković (2011) navodi da je u fazi integriteta/očajanja ego djelovanje traženje smisla, da se pozitivni ishodi odnose na mudrost i identitet “to što sam proživio”, dok je negativan ishod neprilagođenost u vidu drskosti, arogancije ili omalovažavanja, okrivljivanja drugih…

Zaključak je da tek u starosti osoba može da sagleda svoj razvoj tokom života, pa ako ga procijeni uspješnim, osjeća se dobro integrisanom, zadovoljnom osobom koja se ne boji starosti i smrti. Sa druge strane, ukoliko su ishodi većine prethodnih kriza bili negativni, osoba će u starosti biti nezadovoljna svojim životom i očajna, jer objektivno nema puno vremena za ispravljanje neuspjeha. Takva osoba ne prihvata sopstveno starenje i smrt. Posebna vrijednost ove teorije je što naglašava da psihički razvoj traje sve do kraja života, kada konačno možemo sumirati svoje ukupno sazrijevanje. Da bismo bolje razumjeli starije ljude, važno ih je sagledati u kontekstu čitavog životnog vijeka, uključujući uspješno i neuspješno razriješene probleme iz ranijih životnih faza. (“Gerontologija i gerijatrija”, 2016)

U svijetlu Eriksonove teorije, Vlajković (2005) navodi da fazu integriteta možemo nazvati fazom mudrosti koja donosi osjećanje “Ja sam ono što od mene ostaje”. Suprotan ishod bi bio “Ja sam ono što je moglo od mene da ostane” što znači da umjesto pomirenosti sa sobom i svojim izborima osoba smatra da je mogla više, da su je spoljašnje okolnosti u tome omele i da je trebalo drugačije živjeti. Usled ovog osjećaja mogu se javiti naknadni pokušaji ostvarenja integriteta koz okrenutost sebi, traganju smisla, kroz psihosomatske smetnje, hronično nezadovoljstvo sobom i drugima, priklanjanje instituciji i njenim pravilima, kroz kompulzivni rad, dosadu, mrzovolju… Loši ishodi ove faze mogu se ogledati u depresivnim krizama koje se ponekad mogu završiti i pokušajem suicida. (Vlajković, 2005)

Psihologija starenja

Predmet psihologije starenja je starenje kao dinamičan proces i starost kao etapa života. Brković (2011) navodi sledeće osnovne zadatke trećeg doba:

1. Očuvanje zdravlja i prilagođavanje na smanjenu fizičku snagu;
2. Prilagođavanje na penziju – napuštanje radne aktivnosti;
3. Očuvanje finansijske nezavisnosti – prilagođavanje na primanja;
4. Preoblikovanje identiteta i socijalnog položaja;
5. Prilagođavanje na smrt bračnog partnera;
6. Očuvanje partnerstva, prijateljstva i uspostavljanje novih sa drugim starijim ljudima;
7. Održavanje kontakta sa širom zajednicom;
8. Održavanje zadovoljavajuće brige za vlastite potrebe;
9. Prihvatanje i osmišljavanje prošlog i sadašnjeg življenja.

Očuvanje zdravlja i prilagođavanje na smanjenu fizičku snagu – U ovom periodu starija osoba se prilagođava na promjene koje su opisane pod biološkim starenjem navođenjem činjenice da su neke od njih neminovne. Tako znamo da postoje sistemi organa koji su osjetljiviji na protok godina i čije funkcije polako slabe sa godinama, a to su primarno: nervni sistem, kardiovaskularni, čula itd. Pored promjena unutar organizma koje nisu vidljive okom ali se odražavaju na sposobnost čovjeka da obavlja svakodnevne aktivnosti, na njegovo opšte zdravlje i bol, tu su i brojne fizičke promjene. Tjelesna težina i visina posle 60. godine obično opadaju, a pojavljuju se i staračke pjege, prije svega na rukama i licu. Pojavljuju se bore, a koža djeluje smežurano. Starenjem opada brzina reakcije, što je povezano sa promjenama u čulnoj osjetljivosti i centralnom nervnom sistemu. Kod psihomotornih vještina brzina tih regresivnih promjene brže raste posle 70. godine. U poznoj starosti zbog smanjenja osjetljivosti receptornih ćelija, koje u mozgu posjeduju podatke o položaju tijela u prostoru, opada osjetljivost za očuvanje tjelesne ravnoteže. Gubljenje ravnoteže povećava vjerovatnoću padova, a strah da će se to desiti može dovesti do smanjenog uključivanja starijih osoba u fizičke i socijalne aktivnosti. (Brković, 2011)

Sve gore i ovdje navedene promjene koje se odnose na zdravlje značajno utiču na psihičko stanje starije osobe. Najprije čovjek treba da prihvati da do promjena dolazi, zatim da im se prilagodi, da usvoji i primjenjuje ono što može usporiti dalje slabljenje funkcija i na kraju, ako se stanje pogorša, da zatraži i prihvati pomoć drugih u obavljanju nekih aktivnosti. Rizik u slučaju neprihvatanja navedenih pojava je prije svega u nezadovoljstvu koje nastaje usled ograničenja koje tijelo postavlja, zatim želja za prikrivanjem svih manifestacija starosti (različiti tretmani, garderoba, farbanje i šminka), izolacija, itd.

Prilagođavanje na penziju – napuštanje radne aktivnosti – U gore navedenom opisu socijalnog starenja detaljnije je prezentovan uticaj odlaska u penziju za starije osobe. Brković (2011) takođe navodi da stariji i nakon odlaska u penziju pokušavaju da održe kontakt i socijalnu mrežu međutim da se brzo suočavaju sa redukcijom druženja i potrebom prilagođavanja jer smrtnost u tim godinama raste. U praksi, tj. radu sa starijima mogu se primijetiti oni koji su nakon odlaska u penziju zadovoljni jer sada imaju vrijeme za sebe, porodicu, neki hobi, odmor i slično. Mnogi stariji u tom periodu bivaju posvećeni unucima i pružanju podrške u svakodnevnim školskim i rekreativnim aktivnostima što ih čini zaokupljenim i korisnim, a njihovo vrijeme svrsishodnim. Druga grupa starijih su oni koji se nakon odlaska u penziju osjećaju malo izgubljeno, beskorisno, manje vrijedno ili ne umiju da osmisle kvalitetan sadržaj za slobodno vrijeme. Na kraju, postoji i ona grupa starijih koji i nakon odlaska u penziju ostaje radno aktivna. Na taj način osjećaju da još uvijek daju doprinos zajednici, ali i pored toga održavaju svoju funkcionalnu sposobnost i tako pospješuju samopouzdanje i samopoštovanje. Bilo koja vrsta angažmana svakako udaljava od strahova i negativnih misli koje se mogu intenzivnije javljati u periodu starosti zbog svih novonastalih promjena.

 Očuvanje finansijske nezavisnosti – prilagođavanje na primanja – Odlazak u penziju utiče i na prihode starijih ljudi. Posebno u našem regionu penzije su daleko manje od zarade pa je neophodno da se osoba prilagodi novim mogućnostima. U periodu starosti rastu troškovi ljekova, vitamina i drugih medicinskih pomagala. Starost donosi i neizvjesnost u pogledu bolesti i završetka života pa većina starijih ljudi počinje pažljivije i dugoročnije planiranje, uz štednju koja vodi do očuvanja finansijske nezavisnosti što je duže moguće. 

Preoblikovanje identiteta i socijalnog položaja – Penzionisanje je povezano sa razvojnim zadatkom preoblikovanja identiteta i socijalnog položaja jer se gubi jedna od značajnijih uloga u životu, a vrijeme i energija se usmjeravaju na ostale uloge koje je osoba zadržala. (Brković, 2011)

 Prilagođavanje na smrt bračnog partnera – Prihvatanje smrti bračnog partnera jedan je od najtežih zadataka u starosti, ali svakako onaj koji je neizbježan. Gubitkom partnera starija osoba prije svega gubi prijatelja, saputnika, nekoga sa kim dijeli najveći dio svoje prošlosti. Sa druge strane, gubitak partnera je gubitak sigurnosti, podrške, kako one emotivne, praktične tako i finansijske. Na psihološkom planu, suočavanje sa smrću partnera je suočavanje sa sopstvenom smrću. Simić i saradnici (2007) navode da je gubitak jedna od najizraženijih karakteristika emocionalnog života starijih. Stariji ljudi su često suočeni sa brojnim i ponekad simultanim gubicima. Tako se npr. može desiti da osoba izgubi bračnog partnera, prijatelja, da se i sama suoči sa gubitkom sopstvenog zdravlja, sa penzionisanjem, gubitkom socijalnog položaja i sigurnosti. Zbog svih navedenih gubitaka autori dalje navode da stariji troše mnogo emocionalne i fizičke energije tokom procesa tugovanja i osjećanja krivice, u adaptaciji na promjene koje su nastale kao posledica gubitka i oporavku od stresa koji sa sobom nose ove krize.  Kao što je već navedeno, ishod ove krize može biti izolacija i povlačenje starijih od porodice i bližnjih.

Očuvanje partnerstva i prijateljstva, uspostavljanje novih sa drugim starijim ljudima i održavanje kontakta sa širom zajednicom – Jedna od psihosocijalnih teškoća kod starijih jeste usamljenost. U izvještaju istraživanja koje je Crveni krst Crne Gore sproveo 2018. godine, na uzorku od 900 starijih osoba od čega 300 socijalno ugroženih, navodi se sledeće: “Kao najveći problem, socijalno ugroženiji ispitanici su naveli u najvećem procentu siromaštvo (33,8%), samoću (27,4%) i nedostatak brige (11,5%). I ovi podaci pokazuju razlike u problemima sa kojima se suočavaju socijalno ugroženije starije osobe u odnosu na one koje žive u boljim uslovima. Oni su i na otvoreno pitanje da navedu probleme sa kojima se suočavaju starije osobe u Crnoj Gori, navele brojne: siromaštvo, usamljenost, loše zdravstveno stanje i sl. Zbog mentaliteta, starije osobe su sklonije da otvorenije razgovaraju o problemima drugih, nego o svojima, tako da su odgovori na ovo pitanje pokazali da su oni svjesni brojnih problema sa kojima se starije osobe u Crnoj Gori suočavaju. Da situacija u kojoj se nalaze starije osobe u Crnoj Gori nije ista kod svih grupa, govore i odgovori na ovo pitanje druge grupe ispitanika. Tako ispitanici iz grupe slučajnog uzorka od ponuđenih odgovora u najvećem procentu (21,3%) biraju nedostatak usluga i servisa podrške, a u manjem procentu samoću (15,3%). Najviše su se opredijelili za "drugo", gdje su navodili različite odgovore, od bolesti, finansijskih problema, samoće, do odgovora da nemaju problema.“ (E3 Consulting, Šofranac, Kovačević, Jokanović, 2019) Brković (2011) kaže da stariji narastajuću socijalnu usamljenost kompenzuju sa redovnim susretima i izletima u društvu penzionera i održavanjem čestih kontakata sa prijateljima. On takođe navodi da istraživanja pokazuju da se na starost efikasnije prilagođavaju oni koji su razvili stabilne oblike slobodnih aktivnosti u srednjoj odraslosti. Na tu temu, rezultati istraživanja koje je sproveo Crveni krst pokazuju da se 83,1% starijih osoba redovno druži, i to u najvećem procentu (80%) sa prijateljima i susjedima. Ipak, najveći procenat (76,3%) ispitanika nije učlanjeno u neko udruženje, dok je samo 23,7% učlanjeno. Udruženje u koje su učlanjeni u najvećem procentu (59,2%) je klub penzionera. Na pitanje kako provode svoje slobodno vrijeme najveći procenat starijih osoba (76,3%) je istakao da u slobodno vrijeme gleda TV, šeta (49,9%) ili odlazi u posjetu kod komšija i prijatelja (36,4%). (E3 Consulting i saradnici, 2019)

Brković (2011) navodi da istraživanja usamljenosti starijih osoba ukazuju da se tu može govoriti o socijalnoj i emocionalnoj, kao nezavisnim vrstama usamljenosti. Emocionalna usamljenost je problem posebno kod dosta starijih osoba koje su izgubile prijatelje i vršnjake. Članovi porodice i mlađi prijatelji mogu da zadovolje njihove socijalne potrebe, ali ne i potrebu za intimnim kontaktima sa vršnjacima.

Održavanje zadovoljavajuće brige za vlastite potrebe – Simić i saradnici (2007) navode da je porodica u određenoj mjeri manje spremna da se brine o bolesnim i starijim članovima, te da ima tendenciju da brigu premješta na socijalne i zdravstvene institucije. Do ovoga često dolazi usled promjena u porodičnom sistemu, migracije stanovništva pa samim tim nemogućnosti da djeca budu uz roditelje i brinu o njima. Stariji ljudi generalno teže da očuvaju samostalnost koliko je to moguće i da brinu o vlastitim potrebama. Kada dođu do situacije da ne mogu sami da obavljaju svakodnevne aktivnosti stariji najprije crpe sopstvene resurse socijalne mreže, nakon čega prelaze na korišćenje usluga podrške namijenjenih ovoj populaciji na lokalnom nivou.

Prihvatanje i osmišljavanje prošlog i sadašnjeg življenja - Ovo je prema Eriksonovoj teoriji razvoja najznačajniji zadatak u starosti. Sinteza iskustva i realna ocjena sebe vodi dobrom integritetu i samopoštovanju, dok su osobe sa negativnim životnim bilansom razočarane i nepovjerljive prema sebi i drugima, što se sa godinama pojačava. (Brković, 2011)

Pored svih navedenih zadataka značajno je napomenuti da se starije osobe prilagođavaju i na promjene i uloge koje se odnose na porodični sistem. Kada govorimo o porodičnom životnom ciklusu treba se osvrnuti na ostarjelu porodicu tj. period kada zbog izmijenjenih psihosocijalnih i ekonomskih uslova dolazi do reorganizacije porodičnog sistema. Promjene, a posebno one koje se odnose na opadanje funkcionalnih sposobnosti, stavljaju starije u zavisnu poziciju. Ko će ih njegovati i u kojim uslovima su nova pitanja za porodicu na koja odgovore daju stariji sa djecom, samostalno ili djeca sama odlučuju u zavisnosti od aktuelne situacije, porodične organizacije i funkcionisanja porodice. Postroditeljski stadijum, koji je najduži u bračnom životnom ciklusu, istraživači opisuju kao fenomen 20. vijeka. Prije toga bilo je dosta rijetko da oba partnera dočekaju postroditeljski stadijum jer je obično jedan od partnera umirao prije nego što poslednje dijete izađe iz kuće. Na polju partnerskih odnosa ovaj stadijum donosi brigu koja podrazumijeva održavanje zadovoljavajućeg stepena bliskosti i moguće smanjenje seksualnih želja i sposobnosti. U dijelu konflikt/kompromis u ovom stadijumu neophodan je razvoj strpljenja i vještine za rad sa strahovima od gubitka produktivnosti i manjeg značaja. Dalje, partneri treba da budu podržavajući u zajedničkom bolu, ali i pokušaju nalaženja novih životnih sadržaja, posebno nakon penzionisanja. (Milojković, Srna i Mićović, 1997) Kada stariji bračni par ostane sam postavlja se pitanje kvaliteta njihovog odnosa jer sada ponovo bivaju usmjereni jedno na drugo. Kakav će odnos tada biti zavisi od prethodnih stadijuma.

Gubici koji su već opisani, a koje parovi doživljavaju udruženi su sa odrastanjem djece i nastavkom njihovog života van roditeljskog doma. Specifičan zadatak ovog stadijuma se upravo i odnosi na nalaženje dobre pozicije u tro-četvorogeneracijskoj porodici zbog novih uloga nastalih dolaskom unučadi. (Milojković i saradnici, 1997) Naime, demografske promjene dovode do promjene strukture porodice. Tačnije porodici se dodaje jedna generacija, što dovodi do pomjeranja sa horizontalne ka vertikalnoj porodici. Pošto je došlo do pada nataliteta to znači da će sve manje ljudi imati sibilinge, ali će zato imati više rođaka starije dobi. Starije osobe dalje mogu dovesti do složenosti odnosa u porodici jer se mogu ponovo udati/oženiti, uvesti u porodicu djecu novih partnera, ali mogu i održavati kontakt sa bivšim partnerima svoje djece. („Sistemska praksa u radu sa starim ljudima“)

Dodatak navedenom su i akcidentne krize koje se mogu dešavati tokom starosti. Neke od tih akcidentnih kriza mogu se odnositi na prirodne i druge krizne situacije poput one izazvane pojavom virusa COVID19. Ranjivost koja se javlja u tim situacijama rezultat je kombinacije dobi sa drugim faktorima kao što su pol, siromaštvo, hronične bolesti, invaliditet ili čak samo činjenica da osoba živi sama. Međutim važno je uzeti u obzir da pored ranjivost starije osobe imaju i važne sposobnosti i snage koje se odnose na opšte životno iskustvo, činjenice da su već preživjeli veliki broj kriznih situacija, da imaju određenu ulogu u porodici i društvu. (“Kako unaprijediti upravljanje katastrofama i pripravnost za starije osobe u EU”, 2016)

Razvoj ličnosti i reakcije na starenje

Simić i saradnici (2007) navode da istraživanja grupe psihologa ukazuju na neke tipične reakcije na starenje, koje su prikazane u nastavku.

Konstruktivan stav prema životu zrelih osoba - Osobe iz ove grupe se opisuju kao stabilne, sposobne za uspostavljanje toplih odnosa sa drugim ljudima, uživaju u životu, imaju smisla za humor, svjesne su svojih nedostataka, vrijednosti i budućnosti. U njihovoj životnoj nalaze se srećno djetinjstvo, stabilan brak, uspešnu karijeru, stabilne finansije i napredovanje na osnovu vlastitih sposobnosti.

Zavisnost – Ova grupa starijih u materijalnom i emotivnom pogledu oslanja se na druge. Pripadnike ove grupe karakteriše nedostatak ambicije, oni se rado penzionišu, ne vole da rade i da preuzimaju odgovornost. Oni takođe pokušavaju da žive iznad svojih mogućnosti, a u odnosu na bračnog partnera zauzimaju submisivnu ulogu.

Odbrambeni stav – Ova grupa starijih je emocionalno suzdržana i kontrolisana, vezana za navike, konvencionalna i prisilno aktivna. Ovi ljudi su zatvoreni i teško se povjeravaju, a rad im služi kao odbrana od suočavanja sa starošću i smrću.

Gnevni tip – Stariji iz ove grupe su ogorčeni zbog neuspjeha i neostvarenih ciljeva u životu. Često su agresivni prema drugima. Vezani su za navike, sumnjičavi, skloni povlačenju i usamljeničkom životu. Velika okupiranost sobom može ponekad dovesti i do patološke egocentričnosti. Može biti prisutan strah od smrti dok se u životnoj istoriji može naći neuspjeh u karijeri, ali i drugim oblastima. U odnosu na mlade dominira zavist, ljubomora i neprijateljsko raspoloženje.

Rezignirani tip – Osobe iz ove grupe na život reaguju osjećanjem razočarenja i promašaja, a neraspoloženje pa i agresivnost okreću prema sebi. Svoje prošlosti se ne sjećaju rado. U životnim istorijama ovih ljudi se mogu naći neuspjeli brakovi, manje-više neuspješne profesionalne karijere, ekonomski problem, pa osjećanje usamljenosti, suvišnosti i zavisti dominiraju ukupnom mentalnom slikom.

Mizoneizam – Iako rijetka pojava, mizoneizam predstavlja neprijateljski stav prema svemu što je novo. Kočenje misaonih tokova ili rigidnost može prerasti u patološku tvrdoglavost i konzervativizam. Kod ovih ljudi karakteristična je privrženosti prošlosti.

Simić i saradnici (2007) naglašavaju da i ova kao i svaka druga klasifikacija ima svoje nedostatke. Glavne kritike odnose se na velike individualne razlike i ponašanje starijih koje može imati karakteristike više od jednog navedenog tipa, kao i variranja u stepenu izraženosti. Zaključak je da se ličnost starijih osoba manje mijenja, te da zapravo dolazi do pojačavanja i isticanja pojedinih crta ličnosti koje su i ranije postojale. Simić i saradnici navode primjer da štedljiv čovjek u starosti postaje cicija i da u pojedinim slučajevima ta osobina poprimila abnormalne razmjere.

Brković (2011) navodi istraživanja koja potvrđuju usmjerenost starijih osoba na okolinu, razmišljanje o sebi i njihovu motivisanost za povezivanje sa drugim ljudima. Manje od 10% starijih osoba je pominjalo spoljašnji izgled ili smrt, što je u suprotnosti sa karakteristikama koje im mlađi pripisuju. Generalno gledano pozitivni opisi sebe su bili dva puta češći nego negativni. Opšti pozitivan pojam o sebi se povezuje i sa nalazima o subjektivnom doživljaju starosti. Neki nalazi ukazuju da starije osobe u prosjeku opažaju da su 12 godina mlađe, misle da izgledaju 9.5 godina mlađe i žele da budu u prosjeku 25 godina mlađi, nego što jesu. Drugi nalazi koje Brković (2011) navodi upućuju da se nivo ekstravertnosti i neuroticizma ne mijenjaju do približno 80. godine i da te dvije karakteristike ostaju stabilne iz srednje i pozne zrelosti do pozne starosti.

Simić i saradnici (2007) nalaze istraživanje koje potvrđuje da starjii ljudi, bez obzira na sve, doživljavaju manje negativnih emocija (tuga, bijes i strah) i više pozitivnih, u poređenju sa mlađima. Objašnjenje se pronalazi u činjenici da starenje karakteriše povećana sposobnost inhibiranja negativnih osjećanja, odnosno zadržavanje pozitivnih. Autori ovih istraživanja su to nazvali model emocionalne kontrole.

Blagi pad učestalosti pozitivnih emocija se pojavljuje oko 85. godine starosti. Ova pojava se objašnjava time što prag emocionalnog reagovanja u poznoj starosti raste, što se povezuje sa sistematskim fiziološkim promjenama u organizmu koji stari. (Brković, 2011)

Odnos društva prema starijima

Kada govorimo o starenju neohodno je osvrnuti se na socijalni i kulturni kontekst tj. odnos društva prema starijima. U prošlosti, odnos prema starijima je varirao od dubokog poštovanja do nepoželjnosti što je zavisilo od stepena razvoja društva i specifičnih nepisanih normi i običaja. Jedan od primjera je stari Egipat gdje su stariji bili briga djece, pa su u najtežem položaju bili stariji bez djece. Stara jevrejska civilizacija se sa posebnim poštovanjem odnosila prema starijima dok je u staroj Grčkoj položaj ove populacije bio manje povoljan. Naime, Aristotel je starije nazivao sitnim dušama, bojažljivim i nepovjerljivim. U Sparti je sa druge strane starost uvažavana, a Rimsko carstvo je rimskim pravom garantovalo određene povlastice starijim licima. (Despotović, Trifković, Kekuš, Despotović i Antić, 2019) U svom radu Socijalni aspekti starenja i kvaliteta života, Despotović i saradnici (2019) takođe navode da je rani srednji vijek u Evropi obilježilo učenje hrišćanskih pisaca koji nisu imali posebno pozitivno mišljenje o starijima, ali i aktivnosti crkve koja je zbrinjavala starije. Radikalniji stav prema starenju donijela je renesansa koja slavi mladost i trudi se da je produži. Međutim, nakon industrijske revolucije, društva Evrope ubrzano napreduju, demografska struktura stanovništva se mijenja, medicina napreduje i dolazi do produžetka životnog vijeka. Sredinom dvadesetog vijeka, razvija se penzioni sistem i polako se napuštaju stari stavovi po kojima se starost poistovjećuje s bolešću i nemoći. U tom periodu dolazi do pojave novih socijalnih i političkih struja koje zagovaraju aktivno starenje. (Despotović i saradnici, 2019) Međutim, iako istraživanja, brojne kampanje i djelovanje raznih organizacija ruše mitove o starosti, negativna uverenja ostaju duboko ukorijenjena u poimanju starenja i starosti, a održavanje i širenje istih dovelo je do ejdžizma (ageism) kao novog vida diskriminacije. Ovaj termin prvi je upotrijebio Batler 1969. godine kako bi u jednoj riječi izrazio sistematsko stereotipiziranje i diskriminaciju baziranu na godinama starosti koja obuhvata sve strukture društva i sve uzrasne grupe. Negativan uticaj ejdžizma je najvidljiviji kroz diskriminaciju na radnom mjestu, neravnopravan položaj u sistemu zdravstvene zaštite i socijalnu stigmatizaciju. Mnoga istraživanja pokazuju da je ejdžizam u najvećem broju slučajeva proizvod i posledica socijalizacije. (Simić i saradnici, 2007)

Ono što je zabrinjavajuće je da negativni stereotipi prema starijima utiču na sliku koju oni imaju o sebi. Percipirani od drugih kao zaboravni, nezanimljivi i nesposobni, mnogi stariji ljudi to počnu prihvatati kao opis sebe. Izbjegavaju socijalnu interakciju, jer misle da su dosadni, da opterećuju; odbijaju da uče neku novu vještinu jer vjeruju da su nesposobni, da ne mogu da nauče. Mogu zanemariti neke simptome bolesti zbog toga što je smatraju normalnom pojavom usled starenja. (Zovko i Vukobratović, 2017)

Crnogorsko društvo je dugo njegovalo tradiciju i patrijahalnu porodicu gdje se briga i njega starijih članova domaćinstva organizovala u okviru primarne porodice. Život u zajednici je bio česta pojava, kao što se i znalo da će jedno od djece ostati da brine o roditeljima, dok će ostala braća i sestre koji odlaze imati zadatak da ih podržavaju. Danas stariji sve češće ostaju sami, a migracija stanovništva dovela je do toga da na sjeveru Crne Gore, posebno u selima, imamo dominantno staračka samačka domaćinstva. Broj onih koji koriste neku od dostunih usluga socijalne zaštite takođe dovoljno govori o tome da se sistem više ne može oslanjati na brigu djece o roditeljima već da je potrebno iznalaziti dodatna rešenja. Na kraju, valja primijetiti da se o starijima najčešće govori kao o teretu zbog negativnih pojava poput bolesti, bespomoćnosti, demencije itd. Takođe, veličanje ideala mladosti, „savršene ljepote“, kao i društvene mreže koje sve to naglašavaju utiču na održavanje i širenje negativnih uvjerenja o starenju. U psihološkom smislu važno je razumjeti da je jedan od zadataka u ovom periodu i suočavanje sa odnosom koje društvo ima prema starijima, a taj odnos može biti dosta drugačiji u poređenju sa onim koje su sadašnje generacije starijih imale prema starijima iz njihove mladosti.

Percepcija uspješnog starenja i zadovoljstvo životom starijih

Junaković i Nekić (2016) navode da pojam uspješnog starenja naglašava mogućnosti očuvanja ili čak daljeg razvijanja potencijala i sposobnosti i u starijoj dobi.  Zapravo se naglašava da se zdravlje i vitalnost mogu sačuvati i tokom starosti, te da starije osobe mogu i dalje biti socijalno aktivne i značajno doprinositi društvu. Koncept uspješnog starenja naglašava značaj uspješnog prilagođavanja na negativne promjene i zdravstvene, funkcionalne, kognitivne i socijalne gubitke povezane sa starijom dobi. Ovaj koncept naišao je na prigovore nekih istraživača koji smatraju da se na ovaj način promoviše samo manji procenat privilegiranih, zdravih i aktivnih starijih osoba, a zapostavlja negativna strana starenja koja se neminovno javlja kod svih. Bez obzira na to, istraživanja uspješnog ili zdravog, produktivnog ili optimalnog starenja, su svakako doprinijela boljem razumijevanju pozitivnih aspekata starije dobi, odnosno snaga i mogućnosti starijih osoba. (Junaković i saradnica, 2016) Biomedicinski pristup uspješnog starenja stavlja naglasak na dobro tjelesno i mentalno funkcioniranje, dobro zdravlje, izostanak bolesti i poremećaja. S druge strane, psihosocijalni pristup ističe značaj: zadovoljstva životom/dobrobit, dobrog socijalnog funkcioniranja (pozitivne socijalne interakcije, društvena uključenost, angažman u zajednici itd.) i psiholoških resursa (pozitivan stav prema sebi, samoefikasnost, lični rast, osjećaj kontrole, autonomija, prilagođavanje na promjene itd). Junaković i saradnica (2016) napominju da istraživanja percepcije starijih osoba o uspješnom starenju pokazuju da oni vide uspješno starenje kao višedimenzionalno i složenije u odnosu na mnoge istraživače. Naime, samo manji procenat starijih osoba udovoljava kriterijima istraživača koji proizlaze iz biomedicinskog modela, dok većina starijih osoba udovoljava psihosocijalnim kriterijima uspješnog starenja. Jedno istraživanje u Istri utvrdilo je da su zdravlje, aktivnost, osjećaj zadovoljstva i druženje četiri dimenzije koje starije osobe procjenjuju kao najvažnije za uspješno starenje. (Junaković i saradnica, 2016)

Istraživači nalaze da starije osobe i pored sve većih i brojnijih objektivnih životnih teškoća uspijevaju da sačuvaju svoje životno zadovoljstvo čak i u veoma poznoj starosti. Pri tome se pokazuje da subjektivne ocjene životnih uslova kod starih imaju mnogo veću ulogu pri očuvanju zadovoljstva nego objektivni pokazatelji. To ukazuje na visoku psihološku fleksibilnost i u poznoj starosti. (Brković, 2011) Neka istraživanja pokazuju da dobne razlike u procjeni zadovoljstva životom postoje, ali samo u smislu važnosti pojedinih aspekata života. Tako npr. dobne razlike nisu prisutne u procjeni porodičnih odnosa i samoprihvatanja. To znači da su ova dva aspekta zadovoljstva životom relevantna su za sva životna razdoblja. Značaj ličnog rasta i svrha života u zadovoljstvu životom opadaju posebno u starijoj životnoj dobi što upućuje na zaključak da su ova dva segmenta manje važna u starijoj dobi u odnosu na mlađe doba. Neka istraživanja pokazuju da do porasta zadovoljstva životom dolazi između 40-tih i 70-tih godina života, a nakon toga dolazi do smanjenja procjene zadovoljstva životom. Istraživanja polnih razlika u zadovoljstvu životom daju različite rezultate. Tako neka istraživanja potvrđuju postojanje polnih razlika i to u smjeru većeg zadovoljstva žena, ali samo u nekim aspektima života, poput odnosa sa prijateljima. (Klarin i Telebar, 2019) Značajnim korelatima zadovoljstva životom u trećoj dobi smatraju se bračni status, nivo obrazovanja i način stanovanja. Istraživanja pokazuju da su osobe koje su u braku zadovoljnije životom, kao i osobe višeg obrazovnog statusa. Istraživanje sprovedeno u zagrebačkim domovima za starije ukazuje na osrednje zadovoljstvo životom kod korisnika. Autori takođe ističu važnost zdravlja i invaliditeta u zadovoljstvu životom starijih osoba. Ove dvije varijable predstavljaju faktore rizika kada je u pitanju zadovoljstva životom. (Klarin i Telebar, 2019)

Zaključak

Cilj ovog rada je bio da prikaže kompleksnost psihologije starenja i u odnosu na to ukaže na potrebe i dalje djelovanje. Iz svega navedenog može se zaključiti da starenje kao proces koji traje tokom cijelog života, od rođenja pa do smrti, treba posmatrati kroz više dimenzija, uz uključivanje konteksta u okviru kojeg se proces odvija. Kada se dimenzije samo navedu (biološka, socijalna i psihološka) već ukazuju na značajne teme za rad sa starijima. U svjetlu biološke dimenzije psiholozi i drugi stručni radnici koji pružaju podršku starijima treba da razmišljaju o sledećim temama: bolest, gubitak funkcionalne sposobnosti, gubitak kontrole, zavisnost od drugih, bespomoćnost, prihvatanje svih unutrašnjih i spoljašnjih promjena. Što duže ljudi žive postoji veća vjerovatnoća da će oboljeti od neke teške bolesti. Još uvijek, u Crnoj Gori, najveći dio podrške, brige i njege oboljelim starijim osobama pružaju njihovi članovi porodice. Zbog svega navedenog i njima će, kao neformalnim njegovateljima, biti potrebna stručna podrška. U svijetlu iste dimenzije treba imati na umu značajan broj starijih koji su relativno dobrog zdravlja, vitalni, fizički aktivni i nezavisni do duboke starosti. Kako bi se neki od navedenih problema umanjili važno je promovisati koncept zdravog starenja koji ističe značaj fizičke aktivnosti, zdravih navika, zdrave ishrane, cjeloživotnog učenja, prevencije neprenosvih bolesti itd.

 U odnosu na socijalnu dimenziju u radu sa starijima je važno obraditi sledeće teme: penzionisanje, slobodno vrijeme, struktura, snaga i funkcija socijalne mreže, gubitak značajnih uloga, prihvatanje promjena, usamljenost itd. Za ovu dimenziju važna su dva konteksta, profesionalni i učešće u zajednici. Već je napomenuto da je neophodno raditi na pripremi za penziju i pomoći starijima da osmisle svoje slobodno vrijeme na način da nastave da se osjećaju korisno. U tome im mogu pomoći aktivnosti koje se odnose na učešće u zajednici. Potrebno je da postoje udruženja i okupljanja starijih kao i njihovo zajedničko kvalitetno osmišljeno vrijeme tokom kojeg će biti okupirani. U Crnoj Gori ima dosta prostora za uvođenje inovativnih usluga podrške u zajednici koje bi omogućile povezivanje generacija, samim tim promovisale međugeneracijsku solidarnost i saradnju. Pored toga postoje klubovi za starije, dnevni boravak, klubovi penzionera, kao oblici podrške koji zaslužuju veću zastupljenost i bolju promociju jer jačaju socijalnu mrežu starijih i međusobno ih povezuju.  

Kada govorimo o psihološkoj dimenziji treba imati na umu da je starost vrijeme sumiranja ostvarenih uspjeha tj. neuspjeha, te da emocije i stav tj. reakcija na starenje može biti različita. Od ostvarenih, zadovoljnih, mudrih, ljubaznih starijih do onih koji su neraspoloženi, nezadovoljni, osjećaju krivicu, promašenost života itd. Kod psihološke dimenzije vodi se računa o dvije jako važne teme koje su usko povezane i odnose se na gubitak bliskih ljudi, kao i na pojavu straha od sopstvene bolesti i smrti. U svom radu psiholozi ne treba da zaborave važne životne događaje starijih osoba, one koji su se dešavali u prethodnim fazama ličnog razvoja i porodičnog ciklusa. Neki od tih događaja mogu predstavljati akcidentne krize i značajno uticati na dalji tok života i osjećanja, misli i ponašanje. Za psihološku dimenziju važno je razmotriti i činjenicu da se povećava broj starijih koji prolaze kroz depresiju, demenciju i druge psihološke/kognitivne poteškoće. Ovo će vjerovatno dovesti do toga da sve veći broj ljudi ima potrebu i obraća se za psihoterapiju uzimajući u obzir činjenicu da je terapija sada više prihvaćena i manji tabu za društvo. U kontekstu porodice, očekivano je da će odnosi među njenim članovima biti kompleksniji sa povećanjem broja starijih.

U Crnoj Gori izuzetno su rijetka istraživanja koja se odnose na starije. Ona koja su poznata i dostupna odnose se na položaj starijih, njihov život u domu i percepciju javnosti o postojanju nasilja nad starijima. Postojeće usluge podrške socijalnog sistema odnose se na: uslugu pomoć u kući, dnevni boravak, smještaj u neki od domova za starije, porodični smještaj (još uvijek nedovoljno razvijen), materijalna davanja, kao i aktivnosti koje povremeno ili u kontinuitetu pružaju organizacije civilnog društva. Više puta je naglašeno da i Crna Gora spada u red zemalja koje ubrzano stare. Stalno povećanje broja starijih, dovelo je do povećanih potreba ove populacije, ali i pojave problema koji značajno utiču na položaj iste, a obuhvataju: siromaštvo, usamljenost, nedostatak brige, nasilje, diskriminaciju... Sve ovo otvara mnoge oblasti za buduća istraživanja koja bi kao rezultat mogla dati preporuke za dalji razvoj sistema podrške, ne samo starijima već i njihovim porodicama. Pored toga istraživanja mogu biti usmjerena i na opštu, a posebno mlađu populaciju u cilju razbijanja mitova o starenju i promocije pozitivne slike starijih kao najvrednijeg resursa društva.

Literatura

1. Anonimno (2016). Gerontologija i gerijatrija, dostupno na

http://www.vmspd.com/wp-content/uploads/2016/11/Copy-of-Gerontologija-i-gerijatrija-LATINICA.pdf

2. Anonimno (nd). Sistemska praksa u radu sa starim ljudima
3. Brković, A. (2011). Razvojna psihologija, Čačak, Regionalni centar za profesionalni razvoj zaposlenih u obrazovanju
4. Despotović, M. Trifković, N. Kekuš, D. Despotović, M. Antić, Lj. (2019). Socijalni aspekti starenja i kvaliteta života starih, PONS Medicinski časopis
5. E3 Consulting, Šofranac, J. Kovačević, M. Jokanović, I. (2019). Istraživanje o položaju starijih i njihovom zadovoljstvu uslugama podrške, Podgorica, Crveni krst Crne Gore
6. Izvještaj Ujedinjenih nacija (2020) dostupan na: https://www.un.org/development/desa/pd/sites/www.un.org.development.desa.pd/files/files/documents/2020/Sep/un_pop_2020_pf_ageing_10_key_messages.pdf pristupljeno 3. decembra
7. Izvještaj o rezultatima popisa iz 2011. godine, MONSTAT, dostupno na:

https://www.monstat.org/cg/page.php?id=534&pageid=322  pristupljeno 3. decembra

8. Junaković, I. Nekić, M. (2016). Percepcija uspješnog starenja u starijih osoba
9. Klarin, M. Telebar, I. (2019). Zadovoljstvo životom i procjena zdravlja u osoba starije životne dobi
10. Međunarodna federacija društava Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca (2015). Osnovne vještine i znanja u programima brige o starijima u zajednici, Crveni krst Crne Gore
11. Milojković, M. Srna, J. Mićović, R. (1997). Porodična terapija, Beograd, Centar za brak i porodicu
12. Pečjak, I. (2001). Psihologija treće životne dobi, Zagreb, Naklada Prosvjeta
13. Priručnik društava Crvenog krsta (2016). Kako unaprijediti upravljanje katastrofama i pripravnost za starije osobe u EU
14. Simić, S. Milovanović, S. Berišić, J. Crnobarić, C. Šikanić, N. i Bajić, G. (2007). Starenje i psihološke promene, Engrami, broj 3-4, 77-85
15. Strategija razvoja sistema socijalne zaštite starijih za period od 2018. do 2022. godine
16. Todorović, N. Vračević, M. i Janković, B. (2015). Uvod u starenje i ljudska prava starijih, Priručnik za obuku, Crveni krst Srbije
17. Vučinić, I. (2017). Analiza položaja starijih osoba u sistemu socijalne zaštite Crne Gore, Podgorica, Crveni krst Crne Gore
18. Vlajković, J. (2005). Životne krize prevencija i prevazilaženje, Beograd, IP “Žarko Albulj”
19. Zovko, A. Vukobratović, J. (2017). Percepcija starenja i društveno-medijska slika o starima